 |
 |
|
Dyma 1989
Y penawdau, y pethau, y bobl... |
|
|
|
Protestiadau Sgwâr Tiannamen, Tsieina
Clicwch ar bwnc:
Cymru
Y Byd
Cerddoriaeth
Celfyddydau
Ffilmiau
Teledu a Radio
Chwaraeon
Gwyddoniaeth
Ffordd o Fyw
Marwolaethau
CYMRU
Dechreuwyd un o ymgyrchoedd mwya' Cymdeithas Yr Iaith yn erbyn y farchnad dai yng Nghymru - Nid yw Cymru ar Werth.
Daeth pennod yn hanes glo Cymru i ben ar Awst 23, pan gaewyd Glofa Oakdale, y pwll ola' yng Ngwent. Ar un adeg roedd yn cyflogi mwy na 2,000, ond 200 oedd yno ar y diwedd.
Cafodd naw dyn eu harestio a'u rhyddhau ar ôl gwisgo lifrai Parti Lliw Meibion Glyndŵr i orymdeithio yn y Rali Goffa i Ferthyron Abergele - 20 mlynedd wedi iddyn nhw farw adeg yr Arwisgiad. Yn ddiweddarach, gosododd yr heddlu offer bygio dan gar un o'r naw, William Murphy o Benygroes.
Yr iaith Gymraeg yn cael ei defnyddio am y tro cynta' mewn sawl sefyllfa wahanol - ar gwrs Prifysgol Agored, yn NhÅ·'r Arglwyddi ac i dyngu Llw Hipocrataidd y doctoriaid.
Ar ôl refferendwm, Dwyfor ym Mhen Llŷn oedd yr unig ran o Gymru i aros yn sych ar y Sul. Roedd hi'n agos yng Ngheredigion hefyd - penderfynwyd agor y tafarndai o 10,961 i 10,133 bleidlais.
Roedd ffatri Rechem ym Mhont-y-Pŵl yn cael sylw mawr yn ystod 1989 wedi i bobol yr ardal ddysgu am beryglon cemegau PCB oedd yn cael eu gollwng i'r awyr yno. Yn y diwedd, caewyd y ffatri.
Yn annisgwyl, AS o Gymru oedd dechrau'r diwedd i Margaret Thatcher. Penderfynodd y bonheddwr Syr Anthony Meyer (Gorllewin Clwyd) ei herio hi am arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol. Er iddo golli'n rhacs, roedd y ddynes haearn wedi ei tholcio.
Roedd yna ddwy lofruddiaeth fawr yn y newyddion:
Saethwyd dau ymwelydd, Peter a Gwenda Dixon, ar lwybr yr arfordir ger Little Haven yn Sir Benfro. Amheuwyd yr IRA neu smyglwyr cyffuriau, ond mae'r achos heb ei ddatrys o hyd.
Llofruddiwyd yr actores Elinor Wyn Roberts yn ei chartre' yn Y Felinheli. Yn 1990, cafwyd ei phartner, Clive Roberts (un o sêr y rhaglen gomedi sefyllfa Fo a Fe) yn euog o'i llofruddio. Er bod eu perthynas yn stormus iawn, syfrdanwyd byd y theatr Gymraeg.
Daeth yr arweinydd ysbrydol, y Dalai Lama, i Gymru i bledio achos Tibet. Gwnaeth argraff fawr gyda'i hynawsedd a'i dangnefedd ... a chafodd dynnu ei lun yn chwarae croquet ym Mro Morgannwg.
Roedd pysgotwyr Cymru yn ddig wrth weld dieithriaid yn prynu hawliau pysgota ar afonydd Cymru a chlybiau lleol yn methu â chystadlu.
Y BYD
Un dyn yn sefyll o flaen tanc - dyna'r llun cofiadwy o brotestio mawr yn Sgwâr Tiannamen, Beijing wrth i fyfyrwyr ac ysgolheigion a gwrthdystwyr gwleidyddol fynd i'r strydoedd. Yn ôl llywodraeth China, lladdwyd rhwng 200 a 300 o brotestwyr - mewn gwirioned roedd y rhif rhwng 2,000 a 3,000.
Bu farw arweinydd Iran, Ayatollah Khomeini. Roedd wedi cyhoeddi ffatwa - dedfryd o farwolaeth yn erbyn yr awdur Salman Rushdie oherwydd y cabledd honedig yn erbyn Islam yn ei lyfr The Satanic Verses.
Daeth Wal Berlin i lawr ar ôl i'r mannau croesi gael eu hagor, enillodd Solidarnosc etholiad Gwlad Pwyl, agorwyd ffiniau Hwngari, daeth y dramodydd Vaclav Havel yn arlywydd Tsiecoslofacia trwy'r 'Chwyldro Melfed', dienyddwyd unben Romania, Nicolae Ceaucescu, ddydd Nadolig ond roedd pobol y Baltig yn dal i brotestio - creodd 2 filiwn o drigolion Lithwania, Latfia ac Estonia gadwyn ddynol 600km i alw am ryddid.
Cafwyd un o drychinebau olew gwaetha'r byd pan gollodd llong yr Exxon Valdez 240,000 casgen neu 11 miliwn galwyn o olew yn Alaska, gan ddifrodi'r amgylchedd gwerthfawr yno.
Cafwyd trychineb Kegworth pan laddwyd 44 o bobol ar un o awyrennau Boeing 747 British Midland wrth iddi geisio glanio ym Maes Awyr Canolbarth Lloegr.
Lladdwyd 11 o aelodau o fand milwrol pan osododd yr IRA fom ym Marics Deal.
Yn Llys Apêl Llundain, rhyddhawyd 'Pedwar Guildford', y pedwar gŵr o Iwerddon a garcharwyd ar gam yn 1975 ar gyhuddiad o osod bom yn Guildford dros yr IRA. Dyma un o gyfres o achosion o'r fath.
Daeth Kurt Waldheim yn Arlywydd Awstria, er gwaetha' honiadau ei fod wedi cydweithio gyda'r Natsïaid.
Gyrrodd tanc ola'r Undeb Sofietaidd allan o Kabul, prif ddinas Affganistan, naw mlynedd wedi mynd i mewn. Roedden nhw wedi colli.
Lladdwyd 51 pan aeth cwch hamdden y Marchioness yn erbyn cwch nwyddau ar afon Tafwys ger Pont Southwark, Llundain.
CERDDORIAETH
Yn Gymraeg ...
Noson Wobrwyo gynta' Y Sgrin Roc, bum mlynedd wedi diwedd nosweithiau Sgrech. Jess yn brif fand, Y Gwefrau (dwy ferch o Gaerdydd) oedd y band mwya' addawol.
Gwnaeth y cymeriad teledu Jabas record, wrth i Owain Gwilym ganu gyda'r band Mojo yn gyfeiliant iddo.
Cyhoeddodd Sobin a'r Smaeliaid eu casét cynta' gyda chlasuron fel Y Trên i Afon Wen a Dw i ddim yn Licio a dechreuodd The Alarm, band enwog Mike Peters, ganu yn Gymraeg.
Ar Log V - pumed albwm y grŵp gwerin yn dathlu eu degfed pen-blwydd.
Pwy sy'n cofio rhai o'r enwau oedd yn siartiau Cytgord: Terry Waite ar Asid, Harri Go Ffes, Arfer Anfad, Cedwyn Aled, Bili Clin, Y Jecsyn Ffeif, Letus Seicedelig ac un a oedd ar y brig am wythnosau ... EV?
ac yn Saesneg...
Kylie Minogue (yr hanner Cymraes) a'i chyd-seren sebon o Awstralia, Jason Donovan, yn dal yn ffefrynnau mawr.
Cyhoeddodd Paul McCartney sengl Back In The U.S.S.R yn Rwsia yn unig. Roedd copïau yn cael eu gwerthu yn America am fwy na $1,000.
Nifer o bobl yn galw am wahardd fideo Madonna, Like A Prayer, oherwydd y ffordd roedd yn cyfleu y ffydd Gatholig.
Gyda bandiau fel y Stone Roses, daeth Manceinion yn brifddinas roc gwledydd Prydain.
Dyma rifau 1 y flwyddyn:
Especially For You - Kylie Minogue a Jason Donovan
Something's Gotta Hold on my Heart - Marc Almond a Gene Pitney
Belfast Child - Simple Minds
Too Many Broken Hearts - Jason Donovan
Like A Prayer - Madonna
Eternal Flame - The Bangles
Ferry 'Cross The Mersey - The Christians, Paul McCartney a mwy...
Sealed With a Kiss - Jason Donovan
Back To Life (However Do You Want Me) - Soul II Soul a Caron Wheeler
You'll Never Stop Me From Loving You - Sonia
Swing The Mood - Jive Bunny and The Mastermixers
Ride On Time - Black Box
All Around The World - Lisa Stansfield
You Got It (The Right Stuff) - New Kids On The Block
Do They Know It's Christmas - Band Aid II
CELFYDDYDAU
Un o lyfrau'r flwyddyn oedd Wyt Ti'n Cofio?, crynodeb Gwilym Tudur o hanes Cymdeithas yr Iaith, trwy gyfrwng toriadau papur newydd, llyfrau ac atgofion.
Wrth gyhoeddi Gwaedd y Bechgyn, casgliad o farddoniaeth Gymraeg o'r Rhyfel Byd Cyntaf, daeth Alan Llwyd ac Elwyn Edwards o hyd i sawl bardd a oedd wedi eu hanghofio.
Un o berfformiadau theatrig gorau'r flwyddyn oedd Val - cyflwyniad un dyn o ddyddiaduron rhyfel Lewis Valentine, gan Dyfan Roberts.;
Cyhoeddwyd gwyddoniadur Cymraeg i blant dan yr enw Chwilota - roedd yn dod mewn saith cyfrol.
A chyhoeddodd y bardd, Dic Jones, ei hunangofiant, dan y teitl, Os Hoffech Wybod ...
Yn Nyffryn Conwy yr oedd yr Eisteddfod Genedlaethol gydag Idris Reynolds yn ennill y Gadair, yr Archdderwydd presennol, Selwyn Griffiths, yn cael y Goron. Irma Chilton a enillodd y Fedal Ryddiaith am nofel i bobol ifanc, Y Mochyn Gwydr.
Roedd Eisteddfod yr Urdd Cwm Gwendraeth yn un gofiadwy ... y ddruta' erioed, y gynta' i fod yn chwe diwrnod ... ac yn berchen ar gymeriad hyrwyddo o'r enwo Glöyn. Enillwyd y Goron gan Mared Wyn Hughes, gan efelychu ei mam 25 mlynedd ynghynt, y Gadair gan Nia Owen Hughes a'r Fedal Lenyddiaeth gan Esyllt Penri.
Ar ôl blynyddoedd o ddadlau, penderfynodd Cyngor Môn o un bleidlais i beidio â chodi oriel i gadw lluniau adar Charles Tunnicliffe.
Daeth un o artistiaid mwya' Cymru i'r amlwg am y tro cynta', wrth i Shani Rhys James o Langadfan ennill y brif wobr yn Arddangosfa Agored Cymru.
Enillodd y bariton Bryn Terfel wobr y Lieder yng Nghystadleuaeth Canwr y Byd yng Nghaerdydd.
TELEDU A RADIO
Roedd yna helynt a chwyno ymhlith Clybiau Ffermwyr Ifanc ar ôl i ffilm Smithfield awgrymu fod tripiau ffermwyr i'r ffair gig yn Llundain yn esgus am yfed a hanci panci.
Roedd y digrifwr Gari Williams mewn cyfres arall o'r rhaglenni chwarae triciau ar bobol, Rargian Fawr, ac Ifan Gruffydd yn ffilmio Ma' Ifan 'Ma o flaen cynulleidfaoedd byw.
Ond cwynodd darlithrwaig o Fanceinion, Catrin Roberts, fod rhaglenni fel Sam Tân, Superted a Wil Cwac Cwac yn secsist oherwydd bod yr arwyr yn ddynion i gyd, a'r merched yn stereoteipiau.
Daeth Geraint Stanley Jones yn Brif Weithredwr S4Cl, i ddilyn Owen Edwards.
Bu newid mawr yn rhaglenni bore Radio Cymru - aeth Helo Bobol a daeth Vaughan Hughes a Russell Isaac i gyflwyno rhaglen newyddion galetach, a llai llwyddiannus. Enw'r rhaglen oedd 'Heddiw'.
Dechreuodd cwmni Sky gynnig amrywiaeth o sianeli ar deledu lloeren a dechreuodd dysglau ymddangos ar ochr tai.
Dechreuwyd dangos dadleuon TÅ·'r Cyffredin yn fyw ar y teledu am y tro cynta'. Cafodd llawer eu synnu o weld pa mor wag oedd y siambr y rhan fwya' o'r amser.
Dechreuodd un o gyfresi cwlt y teledu yn yr Unol Daleithiau - gyda rhifyn cynta' rhaglen gartŵn o'r enw The Simpsons. O America hefyd daeth y gomedi Seinfeld a'r rhaglen groen-a-thywod Baywatch.
Aeth Michael Palin, Monty Python gynt, ar ei daith fawr gynta' yn Around the World in Eighty Days a chafodd pen-ôl enwog Anneka Rice sioe newydd gyda Challenge Anneka.
Wrth i yrfa John Craven ddod i ben yn gyflwynydd Newsround, daeth Jeremy Paxman yn gyflwynydd ar Newsnight am y tro cynta'.
FFILMIAU
Lansiwyd Gŵyl Ffilm Aberystwyth (Gŵyl Ffilm Ryngwladol Cymru wedi hynny) oedd yn arddangos ffilmiau o bob rhan o'r byd e.e Little Vera o'r Undeb Sofietaidd a Salaam Bombay o'r India, a hefyd nifer o ffilmiau Cymraeg.
Yn yr un flwyddyn agorwyd Archif Ffilm Genedlaethol yn Aberystwyth i gadw cofnod o holl gynnyrch ffilm Cymru..
Gwnaeth When Harry Met Sally fyd o les i gaffis oherwydd golygfa enwog pan oedd Meg Ryan yn esgus cael orgasm cyhoeddus. Billy Crystal oedd Harry.
Dyma'r flwyddyn gynta' i ni weld Batman yn achub Dinas Gotham ar y sgrin fawr. Tim Burton oedd y cyfarwyddwr a Michael Keaton oedd y dyn yn y teits.
Rhai o'r ffilmiau eraill poblogaidd oedd Ghostbusters II, Back To The Future II, Look Who's Talking, The Little Mermaid (i'r plant) ... a Shirley Valentine, gyda Pauline Collins, yn cael hwyl yn yr haul oedd y ffilm Brydeinig fwya' llwyddiannus.
CHWARAEON
Lladdwyd 95 o gefnogwyr Clwb Pêl-Droed Lerpwl mewn gwasgfa yn stadiwm Hillsborough yn Sheffield yn gêm gynderfynol cwpan yr FA yn erbyn Nottingham Forest. Cafodd yr heddlu eu beio wrth i ormod o bobol geisio rhuthro i mewn ar y funud ola' a llifo o'r teras i'r cae.
Mae rhai o bobol Lerpwl yn dal yn ffyrnig yn erbyn papur newydd y Sun oherwydd ei ymosodiad ar y Sgowsars, yn awgrymu'n annheg eu bod wedi difwyno cyrff yn eu meddwdod.
Er hynny, aeth Lerpwl yn eu blaenau i ennill y Cwpan trwy guro'r hen elyn, Everton, o 3-2 yn y rownd derfynol.
Cynyddu wnaeth y dadlau tros dalu i chwaraewyr rygbi - roedden nhw'n galw am fwy o gostau a thaliadau bonws. Aeth sêr fel Jonathan Davies i chwarae Rygbi'r Gynghrair yng ngogledd Lloegr.
Cymru yn erbyn Gorllewin yr Almaen oedd y gêm bêl droed gynta' yng ngwledydd Prydain i gael ei chwarae mewn stadiwm â seddau yn unig, yn hy Stadiwm Cenedlaethol yng Nghaerdydd.
Stephen Dodd yn ennill pencampwriaeth golff amatur Prydain ac yn dod yn Bersonoliaeth Chwaraeon y Flwyddyn yng Nghymru.
Llwyddodd Cymro arall, o'r enw Brian Cairns i ennill pencampwriaeth amatur y byd mewn dartiau.
Ac, i gwblhau'r hatric, Jonathan Jones o Landudoch yn ennill Pencampwriaeth Fformiwla 1 Cychod Pŵer y Byd am yr ail waith.
Oriel Anfarwolion Chwaraeon Cymru'n cael ei hagor yng Nghaerdydd, gyda rhai o'r enwau yn cynnwys John Charles, Ivor Allchurch, Dewi Bebb a Billy Meredith.
Wnaeth y paffiwr Frank Bruno o Loegr ddim llawer o sioe yn erbyn pencampwr pwysau trwm y byd, Mike Tyson, ond cafodd llawer o sylw ... gwbod be dw i'n feddwl, Harry. (Roedd bron pob ateb i gwestiynau'r sylwebydd Harry Carpenter yn gorffen fel yna).
GWYDDONIAETH A THECHNOLEG
Cafodd asteroid ei henwi ar ôl Cymro - roedd Asteroid Iwan yn deyrnged i'r Athro Iwan Prys Williams, o Gyffylliog ger Rhuthun.
Anfonwyd y lloeren GPS gynta' i'r gofod. Mae 24 erbyn hyn a'r System Leoli Fydeang (Global Positioning System) oedd dechrau chwyldro'r sat nav a Google Earth a'u tebyg.
Cytunodd gwledydd yr Undeb Ewropeaidd fod angen gwahardd chlorofluorocarbons (CFCs) oherwydd eu heffaith ar yr haen osôn. Roedd y nwyon hyn mewn llawer o gyfarpar cyffredin fel oergelloedd a chwistrellwyr persawr ac yn y blaen.
Yng nghynhadledd y G7 - saith gwlad gyfoethoca'r byd - galwyd am dorri'n ôl ar ollwng nwyon i'r amgylchedd.
Yn yr Unol Daleithiau, cafwyd y dyn cynta' yn euog o greu feirws i heintio cyfrifiaduron.
FFORDD O FYW
Ar y 5ed o Fawrth lansiwyd papur newydd i'r Sul gan y Western Mail dan yr enw Wales On Sunday. Dechreuodd yn weddol drwm, cyn troi yn bapur tabloid ysgafn yn 1991.
Yn Japan, dechreuodd Nintendo werthu Gameboy, gan chwyldroi maes gêmau cyfrifiadurol.
Daeth trowsus llac iawn yn ôl, gyda rhai mor llydan â 21 modfedd. A daeth dilledyn o'r enw yr 'hoodie' i gadw cwmni iddyn nhw.
Mwy dychrynllyd fyth oedd y Body, siwt leicra a ddylai fod mewn gym ond oedd yn cael eu gwisgo ar nosweithiau mas hefyd.
Yna daeth y Lambada - merched yn gwisgo sgertiau ra-ra byr a dynion mewn chinos tynn, a chrysau lliwgar gyda llawer o'r botymau ar agor.
Fe ddathlodd y ddoli Barbie ei phen-blwydd yn 30, gyda model yn gwisgo dillad designer gan Paco Robanne, Chloe ac Hanae Mori.
Yn 1989 y cafwyd yr ha' poetha' ers 1976 - a than eleni.
Car y flwyddyn oedd y Fiat Tipo gyda'r Vauxhall Cavalier yn ail a'r Volkswagen Passat yn drydydd.
Ymddangosodd yr hysbysebion cynta' am ffonau symudol yn y papurau newydd yng Nghymru.
Cafwyd enghraifft wirion o allu'r dechnoleg newydd, gyda blodau oedd yn dawnsio. Roedd sglodyn wrth fôn y blodau plastig yn ymateb i gerddoriaeth a gwneud iddyn nhw symud.
MARWOLAETHAU
Bu farw Emrys James, yr actor Cymraeg o Fachynlleth a oedd yn enwog am actio Shakespeare. Bu yn y rhaglen deledu Z Cars hefyd ac ef oedd tad Anne Frank yn The Diary of Anne Frank.
Roedd W. Leslie Richards yn enwog am delynegion a cherddi ysgafn.
Roedd William Squire hefyd yn actor llwyddiannus o Gymru i actio mewn nifer o ddramâu a rhaglenni teledu Prydeinig. Cafodd ran yn gwneud llais Gandalf mewn fersiwn cartŵn o Lord Of The Rings a bu mewn rhifynnau o Doctor Who.
Bu farw'r cyn-Arglwydd Ganghellor, Elwyn Jones. Cafodd yrfa lwyddiannus iawn dan Harold Wilson a James Callaghan ac ef oedd yn arwain yr erlyniad yn yr achos llys yn erbyn Myra Hindley ac Ian Brady.
Dyma rai enwogion eraill a fu farw yn 1989:-
Hirohito, Ymerawdwr Japan
Salvador Dali, yr arlunydd swreal, mwstashiog o Gatalunya
Laurence Olivier, yr actor clasurol Saesneg
Graham Chapman, un o aelodau tîm Monty Python
Bette Davis, yr actores
Lucille Ball, y ddigrifwraig o'r Unol Daleithiau
Sergio Leone, cyfarwyddwr y ffilmiau spaghetti
Herbert von Karajan, yr arweinydd cerddorfeydd
Samuel Beckett, y dramodydd Gwyddelig o Baris
|
|
|
|
|
[an error occurred while processing this directive]
[an error occurred while processing this directive]
[an error occurred while processing this directive]
|
Ìý
Ìý