Main content

28/08/2009
Litir na seachdain aig Ruaraidh MacIllEathain. This week's letter for learners from Roddy MacLean.
Last on
Fri 28 Aug 2009
11:55
ĂŰŃż´«Ă˝ Radio nan GĂ idheal
Clip
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh 530
Duration: 05:06
Litir 530: Ban-tighearna Labhair
Ann am meadhan na h-Alba, ann an seann GhĂ idhealtachd Siorrachd Pheairt, tha beinn mhòr bhrèagha air a bheil Beinn Labhair. Tha a’ bheinn, a tha os cionn Loch Tatha, ainmeil an-diugh airson a cuid lusan. Agus b’ Ă bhaist dhi a bhith ainmeil, am measg nan GĂ idheal co-dhiĂą, airson a’ bheul-aithris a tha co-cheangailte ris an sgìre aig a bonn.Â
Uaireigin bha clach faisg air mullach na beinne. Sgrìobhte air a’ chloich bha anrann beag a leanas: Caith mar a gheibh, Is gheibh mar a chaitheas, Caomhain ’s cò dha?
Cuimhnich am bà s. Nise, chan eil mi cinnteach mun fheallsanachd air cùl na rainn. A bheil sibh fhèin ag aontachadh rithe? A bheil i a’ brosnachadh dhaoine gus an cuid airgid a chosg gun a bhith a’ smaoineachadh air a chaomhnadh? Air an là imh eile tha e fìor nach urrainn do dhuine stòras a thoirt leis às dèidh a bhà is. Seo an rann a-rithist: Caith mar a gheibh, Is gheibh mar a chaitheas, Caomhain ’s cò dha? Cuimhnich am bà s.
Uill, cha deach a chlach fhèin a chaomhnadh. Chaidh a goid agus chan eil fios cà ’ bheil i an-diugh. Ach tha cliù an neach a chruthaich an rann a’ leantainn. ’S e boireannach a bh’ ann. Tha i ainmeil gu leòr ann am Brà ghad Albainn. Ach chan eil i cho aithnichte ann an sgìrean eile. Tha mi a-mach air Ban-tighearna Labhair no, mar a chanar rithe ann am Beurla, The Lady of Lawers.
Chan aithne dhomh gu bheil ainm-baistidh na Ban-tighearna clà raichte. Bha Gà idheil Brà ghad Albainn riamh a’ gabhail “Ban-tighearna Labhair” oirre. Thathar a’ smaoineachadh gum buineadh i don Apainn ann an Earra-Ghà idheal, gur e ban-Stiùbhartach a bh’ innte, agus gun do phòs i fear de dh’uachdarain Labhair no ’s dòchabrà thair uachdarain. Tha cuid dhen bheachd gun robh i beò anns an t-seachdamh linn deug.
Nuair a thà inig i a Labhair bha buidheann de Stiùbhartaich cuide rithe. Cha do thill iad dhachaigh. Dh’fhuirich iad taobh Loch Tatha. ’S e Na Combaich – the companions –a bha muinntir an à ite a’ gabhail orra mar fhrìth-ainm. Ach carson a bha Ban-tighearna Labhair ainmeil? Uill, bha, a chionn ’s gur e ban-fhiosaiche a bh’ innte. Bha an dà -shealladh aice. Mar a bha Coinneach Odhar ann an ceann a tuath na Gà idhealtachd, bha Ban-tighearna Labhair anns a’ cheann a deas.
Bhathar a’ togail eaglais ùr ann an Labhair. Cha chreid mi nach eil an tobhta ann fhathast. Nuair a bha an luchd-togail faisg air a bhith deiseil, a rèir beul-aithris, thuirt a’bhan-tighearna nach biodh na clachan-droma a’ dol air mullach na h-eaglaise a-chaoidh.
Bha an luchd-obrach air na clachan fhà gail air cladach Loch Tatha, deiseil airson cur airdruim a’ mhullaich an ath latha. Uill, air an oidhche sin fhèin, dh’èirich stoirm eagallach.Chaidh na clachan a sguabadh air falbh gu bonn an locha agus b’ fheudar crìoch a chur air a’ mhullach le stuth air choreigin eile.
Bha fiosachd eile aice co-cheangailte ris an eaglais sin. Chuir i craobh faisg oirre agus thuirt i gun tachradh rudan mòra nuair a ruigeadh a’ chraobh diofar à irdean. Mar eisimpleir, nuair a ruigeadh i à irde stuaghan an togalaich, bhiodh Eaglais na h-Alba air asgaradh ann an dà leth. Thathar ag rà dh gun do rà inig a’ chraobh an à irde sin ann an ochd ceud deug, ceathrad ’s a trì (1843) – bliadhna Briseadh na h-Eaglaise. Chan eil ùine agam airson a’ chòrr air Ban-tighearna Labhair an t-seachdain sa, ach tillidh mi donchuspair seo an ath-sheachdain.
Uaireigin bha clach faisg air mullach na beinne. Sgrìobhte air a’ chloich bha anrann beag a leanas: Caith mar a gheibh, Is gheibh mar a chaitheas, Caomhain ’s cò dha?
Cuimhnich am bà s. Nise, chan eil mi cinnteach mun fheallsanachd air cùl na rainn. A bheil sibh fhèin ag aontachadh rithe? A bheil i a’ brosnachadh dhaoine gus an cuid airgid a chosg gun a bhith a’ smaoineachadh air a chaomhnadh? Air an là imh eile tha e fìor nach urrainn do dhuine stòras a thoirt leis às dèidh a bhà is. Seo an rann a-rithist: Caith mar a gheibh, Is gheibh mar a chaitheas, Caomhain ’s cò dha? Cuimhnich am bà s.
Uill, cha deach a chlach fhèin a chaomhnadh. Chaidh a goid agus chan eil fios cà ’ bheil i an-diugh. Ach tha cliù an neach a chruthaich an rann a’ leantainn. ’S e boireannach a bh’ ann. Tha i ainmeil gu leòr ann am Brà ghad Albainn. Ach chan eil i cho aithnichte ann an sgìrean eile. Tha mi a-mach air Ban-tighearna Labhair no, mar a chanar rithe ann am Beurla, The Lady of Lawers.
Chan aithne dhomh gu bheil ainm-baistidh na Ban-tighearna clà raichte. Bha Gà idheil Brà ghad Albainn riamh a’ gabhail “Ban-tighearna Labhair” oirre. Thathar a’ smaoineachadh gum buineadh i don Apainn ann an Earra-Ghà idheal, gur e ban-Stiùbhartach a bh’ innte, agus gun do phòs i fear de dh’uachdarain Labhair no ’s dòchabrà thair uachdarain. Tha cuid dhen bheachd gun robh i beò anns an t-seachdamh linn deug.
Nuair a thà inig i a Labhair bha buidheann de Stiùbhartaich cuide rithe. Cha do thill iad dhachaigh. Dh’fhuirich iad taobh Loch Tatha. ’S e Na Combaich – the companions –a bha muinntir an à ite a’ gabhail orra mar fhrìth-ainm. Ach carson a bha Ban-tighearna Labhair ainmeil? Uill, bha, a chionn ’s gur e ban-fhiosaiche a bh’ innte. Bha an dà -shealladh aice. Mar a bha Coinneach Odhar ann an ceann a tuath na Gà idhealtachd, bha Ban-tighearna Labhair anns a’ cheann a deas.
Bhathar a’ togail eaglais ùr ann an Labhair. Cha chreid mi nach eil an tobhta ann fhathast. Nuair a bha an luchd-togail faisg air a bhith deiseil, a rèir beul-aithris, thuirt a’bhan-tighearna nach biodh na clachan-droma a’ dol air mullach na h-eaglaise a-chaoidh.
Bha an luchd-obrach air na clachan fhà gail air cladach Loch Tatha, deiseil airson cur airdruim a’ mhullaich an ath latha. Uill, air an oidhche sin fhèin, dh’èirich stoirm eagallach.Chaidh na clachan a sguabadh air falbh gu bonn an locha agus b’ fheudar crìoch a chur air a’ mhullach le stuth air choreigin eile.
Bha fiosachd eile aice co-cheangailte ris an eaglais sin. Chuir i craobh faisg oirre agus thuirt i gun tachradh rudan mòra nuair a ruigeadh a’ chraobh diofar à irdean. Mar eisimpleir, nuair a ruigeadh i à irde stuaghan an togalaich, bhiodh Eaglais na h-Alba air asgaradh ann an dà leth. Thathar ag rà dh gun do rà inig a’ chraobh an à irde sin ann an ochd ceud deug, ceathrad ’s a trì (1843) – bliadhna Briseadh na h-Eaglaise. Chan eil ùine agam airson a’ chòrr air Ban-tighearna Labhair an t-seachdain sa, ach tillidh mi donchuspair seo an ath-sheachdain.
Faclan na Litreach
Siorrachd Pheairt: Perthshire; Beinn Labhair: Ben Lawers; Loch Tatha: Loch Tay; cliù: reputation; Brà ghad Albainn: Breadalbane; ban-Stiùbhartach: a Stewart [female]; frìth-ainm: nickname; ban-fhiosaiche: seer [female]; fiosachd: augury, foretelling.
Abairtean na Litreach
ainmeil airson a cuid lusan: famous for its flowers; b’ à bhaist dhia bhith: it [fem] used to be; airson a’ bheul-aithris a tha co-cheangailte ris an sgìre aig abonn: for the oral tradition connected to the area at its base; caith mar a gheibh: spend asyou get; is gheibh mar a chaitheas: and get as you spend; caomhain ’s cò dha?: save, and for whom?; cuimhnich am bà s: remember death; mun fheallsanachd air cùl na rainn: about the philosophy behind the verse; gun a bhith a’ smaoineachadh air a chaomhnadh: without thinking about saving it; nach urrainn do dhuine stòras a thoirt leis às dèidh a bhà is: a man can’t take riches with him after his death; chaidh a goid: it [fem] was stolen; chan aithne dhomh gu bheil ainm-baistidh na Ban-tighearna clà raichte: I don’t know that [if] the Lady’s given name is recorded; gum buineadh i don Apainn: that she belonged to Appin; nach biodh na clachan-droma a’ dol air mullach na h-eaglaise a-chaoidh: that the ridge-stones would never go on the church’s roof; dh’èirich stoirm eagallach: a fearful storm arose; chaidh na clachan a sguabadh air falbh: the stones were swept away; b’ fheudar crìoch a chur air a’ mhullach: the roof had to be finished; nuair a ruigeadh i à irdestuaghan an togalaich: when it [fem] reached the height of the building’s gables
Puing-chĂ nain na Litreach
Ban-tighearna Labhair: The Lady of Lawers. It’s interesting that the word tighearna (a lord, chief, ruler) is less likely to be used today outside a religious context than the feminised form ban-tighearna. Tighearna is a very old Celtic word (the Irish is now spelt tiarna and the Manx is çhiarna) and it was widely used in Gaelic where uachdaran, morair, ceannard or duine-uasal might be used today. Tighearna is mostly commonly met with today in a religious context referring to “The Lord” as in Ùrnaigh an Tighearna (The Lord’s Prayer) and the benediction Beannachd an Tighearna Oirbh (the Lord’s blessing upon you). The feminine form remains an equivalent of “Lady” in English as part of a title but even it has become old-fashioned and is most commonly met with in historical or toponymic context.
Gnathas-cainnt na Litreach
bliadhna Briseadh na h-Eaglaise: the year of the Disruption of the Church [of Scotland, when the Free Church was formed – 1843].
Tha “Litir do Luchd-ionnsachaidh” air a maoineachadh le MG ALBA
Tha “Litir do Luchd-ionnsachaidh” air a maoineachadh le MG ALBA
Broadcast
- Fri 28 Aug 2009 11:55ĂŰŃż´«Ă˝ Radio nan GĂ idheal
Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic
Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)
All letters
Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here
Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh
Letter To Gaelic Learners
Podcast
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh
Litrichean Gaidhlig do luchd-ionnsachaidh. Gaelic letters for students of the language.