
11/05/2001
A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.
Clip
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh 97
Duration: 04:56
Litir 97: An galar ronnach
O chionn beagan seachdainean, dh’èirich duilgheadas ùr ann an saoghal na Gà idhlig. Nochd galar as ùr ann am Breatainn, galar a tha a’ bualadh air beathaichean ladhrach. Ann am Beurla, canaidh iad “Foot and Mouth Disease” ris. Ach dè bha sinne, a tha ag obair anns na meadhanan Gà idhlig, a’ dol a ghabhail air?
Ann an Gà idhlig na h-Eireann, canaidh iad “galar crúibe is béil” ris. Tha sin na eadar-theangachadh air a’ Bheurla. Ann an Cuimris, ’s e eadar-theangachadh a th’ acasan cuideachd. Ach dè mu dheidhinn anns a’ chà nan againn fhìn?
’S iomadh facal ùr a dh’fheumas sinn cruthachadh ann an Gà idhlig airson dèiligeadh ri gnothaichean an latha an-diugh, ach tha prionnsabal cudthromach ann, saoilidh mi – ’s e sin, ma tha seann fhacal neo abairt Ghà idhlig ann airson rudeigin, is ma dh’aithnicheas cuid e fhathast, cleachd e. O shean, agus suas chun an latha an-diugh, chanadh cuid de Ghaidheil “an galar roilleach” ris a’ ghalar seo.
Uill, tha sin fìor ann an cuid de dh’à iteachan. Ann an à iteachan eile, chanadh iad, agus canaidh iad fhathast, “an galar ronnach” neo “an galar roinneach”. Tha iad uile a’ ciallachadh na h-aon rud – an galar far am bi uisge a’ ruith as beòil nam beathaichean. “The slavering disease” ann am Beurla.
Ach tha sin a’ fà gail duilgheadas. Am bu chòir dhuinn gabhail ri aon fhacal air a shon air feadh saoghal na Gà idhlig? Mura h-eil am facal “roilleach” ann an Gà idhlig Ile, mar eisimpleir, carson a chanadh na h-Ilich “an galar roilleach”? Cha bhiodh e a’ dèanamh ciall dhaibh. Seo an seòrsa ceist ris a feum sinn dèiligeadh gu tric nuair a tha sinn ag obair gu là itheil, agus aig ìre nà iseanta, ann an Gà idhlig.
Bha mi a’ coimhead tro sheann bhà rdachd airson iomradh sam bith air a’ ghalar seo, ach chan fhaca mi cà il. ’S dòcha nach biodh an cuspair uabhasach taitneach do bhà rd! Ach lorg mi am facal “ronn”, a’ ciallachadh “slaver” aig Mac Mhaighstir Alasdair agus, cuideachd, ann an dà n a sgrìobh Donnchadh Bà n Mac an t-Saoir.
Rinn Donnchadh aoir air fear Uisdean a bha na phìobaire. Neo pìobaire de sheòrsa air choreigin. Cha do shaoil Donnchadh mòran dheth, a rèir choltais. Seo rann às an dà n “Aoir Uisdean Phìobair’”:
Ciamar a nì Uisdean òg dhuibh
ceòl gu dannsa,
Nuair a chìtheadh tu sruth ronn
on a h-uile toll a bh’ air an t-seannsair:
’S sgeul tha fìor a dh’innseas mise,
gur h-e dh’fhà g e nis cho manntach,
Gun tug iad dheth leis an t-siosar
bĂ rr na teanga.
Uill, cha chreid mi gu bheilear a’ sgrìobhadh bà rdachd mar sin an-diugh. Nan nochdadh a leithid, agus Uisdean còir fhathast beò, ’s iongantach mura biodh e air a’ fòn sa bhad don luchd-lagh’ aige! Co-dhiù sin am facal “ronn” ann am bà rdachd, ged nach eil sgeul air crodh, caoraich, mucan neo lighichean-sprèidh!
Saoilidh mi gu bheil còir againn a bhith mothachail do dh’aon rud gu h-à raidh co-cheangailte ris a’ ghalar roilleach. ’S e sin mar a bhiodh galairean de dh’iomadh seòrsa a’ sgapadh am measg an t-sluaigh, gun luaidh air beathaichean, gu math luath, anns na là ithean a dh’fhalbh.
Ach cha robh ar sinnsirean gun dòchas mu a leithid. Tha seanfhacal ann a tha a’ sealltainn gu robh iad dhen bheachd gun gabhadh leigheas dèanamh air galar sam bith: “Ruigidh an ro-ghiullachd air an ro-ghalar”. The best of nursing may overcome the worst disease. Ruigidh an ro-ghiullachd air an ro-ghalar. Bidh sinn an dòchas, a thaobh a’ ghalair roillich ann am Breatainn agus anns an Roinn Eòrpa, an-drà sta agus anns an à m ri teachd, gu bheil an seanfhacal ceart.
Faclan na seachdaine
Abairtean na seachdaine
Puing ghrĂ mair na seachdaine
Puing ghrà mair na seachdaine: ’S iongantach mura biodh e air a’ fòn sa bhad don luchd-lagh’ aige: he would likely be on the phone to his lawyers straightaway. The phraseology “’S iongantach mura …” appears commonly in Gaelic conversation. Iongantach (the “g” is pronounced in some dialects, but not in others and, in Ireland, the spelling has been simplified to “iontach”) means “wonderful, suprising, strange…” Gu h-iongantach means “wonderfully, surprisingly” etc. In the idiom used in the litir, iongantach appears with the assertive verb “is”, and is then followed by the negative form of another verb. Literally, ’s iongantach mura biodh e…” means “it is surprising if he were not…” ie it is likely that he would be... Here are some other examples: Q: Am bi thu aig a’ Mhòd am bliadhna? (will you be at the Mod this year?) A: ’S iongantach mura bi. (I expect so). Q: An caill Rangers an lìog am bliadhna? (will Rangers lose the league this year?) A: ’S iongantach mura caill (I expect so; lit. it will be surprising if they don’t).
Learners sometimes get confused with these apparent double negatives in Gaelic, but they occur in English as well (eg “I wouldn’t say no to a drink…”; “he’s not the most incapable man you’ll ever see”).
Seanfhacal na seachdaine
Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic
Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)
All letters
Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here
Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh
Letter To Gaelic Learners
Podcast
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh
Litrichean Gaidhlig do luchd-ionnsachaidh. Gaelic letters for students of the language.