Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 73: Iain Major

An t-seachdain ’s a chaidh, dh’innis mi dhuibh mu dheidhinn an sgoileir ainmeil Albannaich, Iain Major, a bha beò o chionn còig ceud bliadhna. Anns an leabhar mhòr aige mu eachdraidh Bhreatainn, am measg mòran rudan eile, dhìon e cliù nan Albannach, agus am biadh aca. Bha droch bheachd aig na Sasannaich agus na Frangaich air min-choirce, ach sgrìobh Major gu robh a cho-chreutairean Albannach air batailean gu leòr a bhuannachadh, as dèidh dhaibh a h-ithe!

Thogadh Major ann an Lodainn agus ’s e a’ Bheurla a bh’ aige mar phrìomh chànan. Agus tha e inntinneach na tha e ag ràdh mu dheidhinn suidheachadh an dà chànain, agus an dà shluaigh, ann an Alba aig an àm. Bha Gàidhlig aig an darna cuid de mhuinntir na rìoghachd ri linn, thuirt e, agus ’s e an t-ainm a bh’ aig daoine eile air an son – na h-Albannaich Fhiadhaich, the Wild Scots. B’ iad an fheadhainn eile, aig an robh Beurla, na h-Albannaich Thaigheil, the Householding Scots.

Ann an cuid de dhòighean, sgrìobh Major, bha na h-Albannaich Thaigheil, na Goill, air thoiseach air an fheadhainn fhiadhaich, na Gaidheil. A thaobh aodach is beusachd, co-dhiù, bha iad na b’ fheàrr. Ach bha na Gaidheil na b’ fhèarr air sabaid. Agus thug Major adhbhar airson sin. Bha na h-Albannaich Fhiadhaich a’ fuireach nas fhaide gu tuath, agus air sgàth ’s gu robh iad a’ tighinn às na beanntan, agus a’ fuireach ann an coilltean, bha an nàdar na bu chogaile. Ach, air an làimh eile, bha iad math air ceòl. Agus ’s e an ionnstramaid a bh’ aca – a’ chlàrsach.

Bha na h-Albannaich Thaigheil na b’ fheàrr, ge-tà, ann a bhith a’ riaghladh na rìoghachd, air sgàth ’s gu robh iad na bu shìobhalta. Ach bha cuid de na Gaidheil Fhiadhaich a’ tuigsinn mar a dh’fheumadh iad a bhith fo ùghdarras nan cùirtean agus fo ùghdarras an Rìgh. B’ iad sin an fheadhainn aig an robh crodh is caoraich is eich. Ach an fheadhainn nach robh beartach, uill, thuirt Major gu robh iad coma mu ghnothaichean mar sin. Bha iad leisg, agus cha robh càil ann a b’ fheàrr leotha na bhith a’ sealg.

Agus, sgrìobh Major, bha gràin aig na Gaidheil air na Goill agus air na Sasannaich agus, gu dearbh, air duine sam bith a bha sìtheil, sìobhalta is reusanta – chan ann air sgàth ’s gu robh iad sìtheil, sìobhalta is reusanta, ach air sgàth ’s gu robh cànan eadar-dhealaichte aca. Tha amharas agam gum biodh beachd Goill air na Gaidheil aig an àm, agus beachd Gaidheil air na Goill rudeigin coltach ri chèile.

Sgrìobh Major rudan inntinneach mu Eirinn cuideachd. Bha e dhen bheachd gu robh an t-eilean gu math torrach, le aibhnichean brèagha làn iasg. Bha an ceann a deas fo smachd Rìgh

Shasainn, agus bha an ceann a tuath ann an lĂ mhan nan ceann-cinnidh Gaidhealach. Uill, tha sin air atharrachadh.

Ach tha aon rud ann nach eil air atharrachadh. Cha robh nathraichean ann an Eirinn an uairsin, agus chan eil a-nise. Agus ’s e a bu choireach – agus cha chluinn thu bìog air Naomh Pàdraig an seo – ’s e a bu choireach gu robh an talamh, an ùir, a’ cur às don a h-uile beathach puinnseanach. Ma bheir thu ùir Eireannach gu dùthaich eile, thuirt e, gheibh nathair sam bith a thèid faisg oirre, bàs. Uill, tha mi a’ smaoineachadh gu bheil sin a’ sealltainn dhuinn aon rud mu dheidhinn Iain Mhajoir. A dh’aindeoin cho math ’s a bha a chuid sgoilearachd anns an fharsaingeachd, cha ghabh a h-uile rud a sgrìobh e creidsinn.

Faclan na seachdaine

min-choirce: oatmeal; ri linn: in his day; fiadhaich: wild; taigheil:domestic, householding; beusachd: moral rectitude; ionnstramaid: musical instrument;clàrsach: harp; sìobhalta: civil, peaceful,mild; beartach: wealthy; sìtheil: peaceful; reusanta:reasonable; torrach: fertile; Naomh Pàdraig: Saint Patrick; ùir: soil; nathair,nathraichean:snake,snakes

Abairtean na seachdaine

dhìon e cliù nan Albannach: he defended the reputation of theScots; gu robh a cho-chreutairean Albannach air batailean a bhuannachadh, as dèidh dhaibha h-ithe: that his fellow Scots had won battles after eating it (fem.); bha X na b’ fheàrr airsabaid: X was better at fighting; bha an nàdair na bu chogaile: their nature was morebellicose; bha X a’ tuigsinn mar a dh’fheumadh iad a bhith fo ùghdarras nan cùirtean agus foùghdarras an Rìgh: X understood that they were required to be under the authority of thecourts and of the King; thuirt Major gu robh iad coma mu ghnothaichean mar sin: Majorsaid they were indifferent to (ie that they disregarded) things like that; cha robh càil ann a b’fheàrr leotha na bhith a’ sealg: there was nothing they would rather do than go hunting;aibhnichean brèagha làn iasg: beautiful rivers full of fish; ann an làmhan nan ceann-cinnidhGaidhealach: in the hands of the Gaelic chieftains; a dh’aindeoin ’s cho math a bha a chuidsgoilearachd: regardless of how good his scholarship was; cha ghabh a h-uile rud a sgrìobh ecreidsinn: not everything he wrote can be believed.

Puing ghrĂ mair na seachdaine

Dh’innis mi dhuibh mu dheidhinn an sgoileir ainmeilAlbannaich, Iain Major: I told you about the famous Scottish scholar, John Major (note thatsgoilear may also mean a pupil at school ie someone who goes to “sgoil” but it is usuallyobvious which meaning is intended). Are you clear as to why we say Albannaich, with theslenderised ending, and not Albannach? The reason is that the adjective Albannach(Scottish) is qualifying a noun, sgoileir, which is in the genitive case, following a compoundpreposition (mu dheidhinn). Sgoilear is slenderised in the genitive to become sgoileir, withan attendant change in pronunciation, both of the terminal vowel and of the “r”. And theadjectives change with it. Ainmeil is already slender, the final vowel being an “i” so itcannot be changed, but Albannach is changed to Albannaich. Note that the man’s name,however, being separated from sgoilear and its adjectives, is not in the genitive, but in thenominative case. In the second last sentence of the Litir you see it in its genitive form, IainMhajoir (Iain, already being slender and being incapable of being lenited, remainsunchanged).

GnĂ ths-cainnt na seachdaine

bha grĂ in aig na Gaidheil air na Goill agus air na Sasannaich:the Gaels hated the Lowlanders and English. Tha grĂ in aig X air Y means that X hates Y. egtha grĂ in aige orm (he hates me), tha grĂ in agam orra (I hate them).

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast