Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 43: Donnchadh BĂ n Mac an t-Saoir

Rugadh am bàrd, Donnchadh Bàn Mac an t-Saoir, ann an Gleann Urchaidh ann an Earra-Ghaidheal ann an seachd ceud deug, is ceithir ar fhichead (1724). ’S e a’ chiad phìos a sgrìobh e, a th’againn fhathast, Òran do Bhlàr na h-Eaglaise Brice.

Ghabh Blàr na h-Eaglaise Brice àite anns an Fhaoilleach, seachd ceud deug, dà fhichead ’s a sia (1746) nuair a bha Donnchadh ceithir bliadhna fichead a dh’aois. Thachair e nuair a bha arm a’ Phrionnsa a’ tilleadh gu tuath as dèidh a bhith ann an Sasainn. Chaidh an latha leis na Seumasaich, ach bha Donnchadh air an taobh eile ann am Mailisi Earra-Ghaidheal, a’ sabaid airson Rìgh Deòrsa. Chanainn gu robh e air a bhith na bu thoilichte còmhla ris a’ Phrionnsa.

Ach ’s ann airson òrain-ghaoil agus òrain-nàdair a tha Donnchadh ainmeil, seach bàrdachd-cogaidh. Sgrìobh e corra phìos mu bhean, “Màiri bhàn òg”. Tha do phòg mar ùbhlan gàraidh, ’s tha do bhràighe mar an neòinean, is rudan taitneach mar sin.

Agus ann an dĂ n eile:

Do chneas mar an èiteag

Glè ghlan, fallain,

Corp seang mar chanach an t-slèibh…

Chì sibh gu robh Donnchadh a’ cleachdadh iomhaighean co-cheangailte ri nàdar agus, a bharrachd air gaol, ’s e nàdar a bu mhotha a ghluais e gu bàrdachd. Bha e ag obair bliadhnaichean mar choilltear airson Iarla Bhràghad Albann neo, mar a chanadh na Gàidheil ris, Mac Cailein ’ic Dhonnchaidh. Dh’obraich e cuideachd do Mhac Cailein Mòr, Diùc Earra-Ghaidheal.

Nuair a bha e ag obair do Mhac Cailein ’ic Dhonnchaidh, chuir e seachad mòran tìde ann an dà àite a bha e a’ dol a dheanamh ainmeil le bhàrdachd – Beinn Dòrain agus Coire Cheathaich. Tha ceathach a’ ciallachadh ceò. Coire Cheathaich, neo Coir’ a’ Cheathaich – Coire a’ Cheò – the misty corrie.

Is toil leam an dàn aige, air a bheil “Coire Cheathaich” mar ainm, airson trì adhbharan. Tha e làn fhaclan brèagha is tha e a’ ruith gu math mar bhàrdachd. Tha e cuideachd a’ sealltainn cho mòr ’s a bha gràdh Dhonnchaidh do dh’àrainneachd na Gàidhealtachd. Agus an treas rud: tha e a’ dol leis a’ bheachd agam fhìn gu bheil sinn a’ toirt cus spèis anns an latha an-diugh do na mullaichean, is nach eil sin a’ toirt spèis gu leòr do na coireachan. Chanainn fhìn gu bheil na coireachan am measg nan rudan as motha a tha a’ sònrachadh àrainneachd na h-Alba…

’S e Coire Cheathaich nan aighean siùbhlach

An coire rĂąnach is Ăąrar fonn,

Gu lurach, miadh-fheurach, mìn-gheal, sùghar

Gach lusan flùir bu chùbhraidh leam…

Ach bu toil le Donnchadh na mullaichean cuideachd. An t-urram thar gach beinn aig Beinn Dòrain, sgrìobh e mun bheinn a b’fheàrr leis, Na chunnaic mi fon ghrèin, ’s i bu bhòidhche leam… Agus ged a dh’fhàg e Earra-Ghaidheal, agus ged a chuir e seachad iomadach bliadhna ann am baile mòr Dhùn Eideann, baile air an robh e gu math measail, cha do bhris e a-riamh na ceanglaichean spioradail a bh’aige do thìr nam beann.

Bha e trì fichead ’s a h-ochd-deug nuair a sgrìobh e Cead Deireannach nam Beann, mu dheidhinn Bèinn Dòrain:

B’e sin an sealladh èibhinn

Bhith ’g imeachd air na slèibhtibh

Nuair bhiodh a’ ghrian ag èirigh

’S a bhiodh na fèidh a’ langanaich.

Sgrìobh Donnchadh Bàn marbh-rann dhà fhèin – airson duine a bhiodh na sheasamh air a lic, agus am bàrd marbh, fon fhòid. Gabh mo chomhairle ’s bi glic, sgriobh e, cuimhnich tric gun tig am bàs. Uill, thàinig am bàs air Donnchadh ach dh’fhàg e dìleab phrìseil dhuinn as a dhèidh, dìleab a bhios beò fhad’s a mhaireas cànan nan Gàidheal.

Faclan na seachdaine

Donnchadh Bàn Mac an t-Saoir: Duncan Ban MacIntyre; GleannUrchaidh: Glen Orchy; Mailisi Earra-Ghaidheal: the Argyll Militia; Rìgh Deòrsa: King George;taitneach: pleasant,nice; gaol: love; coilltear: forester; gràdh: love,fondness; aighean siùbhlach:wandering hinds; rùnach: beloved; ùrar fonn: fresh delight; lurach: lovely; miadh-fheurach:abounding in meadow grass; mìn-gheal: soft and fair; sùghar: succulent; marbh-rann: epitaph;fon fhòid (or fon fhòd): buried (lit. under the turf); dìleab phrìseil: a precious legacy

Abairtean na seachdaine

Blàr na h-Eaglaise Brice: The Battle of Falkirk (Falkirk is an EaglaisBhreac); arm a' Phrionnsa: the Prince's army; chaidh an latha leis na Seumasaich: the daywent with the Jacobites; tha do bhràighe mar an neòinean: your bosom is like the daisy; dochneas mar an èiteag: your skin like the precious white stone; corp seang mar chanach an t-slèibh: [your] slender body like the bog-cotton; iomhaighean co-cheangailte ri nàdar: imagesconnected to nature; gu bheil sinn a' toirt cus spèis an latha an-diugh do na mullaichean: thatwe give too much esteem today to the summits; a tha a' sònrachadh àrainneachd na h-Alba:which characterize the environment of Scotland; gach lusan flùir bu chùbhraidh leam: everylittle flowering plant which was pleasantly fragrant (to me); an t-urram thar gach beinn aig X:esteem above all other mountains to X; s i bu bhòidhche leam: she was the most beautiful tome (beinn is feminine); Cead Deireannach nam Beann: Last Farewell to the Bens; be sin ansealladh èibhinn: that was the delightful view (èibhinn can mean more than just funny);gabh mo chomhairle 's bi glic: take my advice and be wise; cuimhnich tric gun tig am bàs;remember often that death will come; fhads a mhaireas cànan nan Gàidheal: as long as thelanguage of the Gael survives.

Puing ghrĂ mair na seachdaine

bhith 'g imeachd air na slèibhtibh: to be journeying on thehills, moors. Today we would say air na slèibhtean. The (a)ibh ending is the old dative plural,now only generally found in poetry, songs, old stories and proverbs; it has died off in modernusage. You will come across it in such phrases as guma slan do na fearaibh (health to the men)and bha na h-eòin air na crannaibh (the birds were on the trees). Another dative in the Litir islic (air a lic). This is the singular dative of the feminine noun leac, a slab of stone, in this caseon the authors grave. Duncan Bàn wrote air mo lic, not air mo leac and this slenderizationstill occurs today, although no longer universally. Air a lic means on his grave-slab.

GnĂ ths-cainnt na seachdaine

tha e a dol leis a bheachd agam fhìn: it concurs with my own opinion. Chan eil mi a dol leat idir (I do not agree with you at all.)

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast